TYMCZASOWE ARESZTOWANIE – granice pomiędzy jego niezbędnością a nadużyciem

Tymczasowe aresztowanie jako najsurowszy środek zapobiegawczy budzi wiele kontrowersji. Nie ulega wątpliwości, że jego stosowanie czasami jest niezbędne, ale bywają sytuacje, kiedy staje się ono nadużyciem. Często mówi się o tzw. aresztach wydobywczych, które mają na celu skłonić podejrzanego do złożenia wyjaśnień lub wskazania wspólników. W niektórych sytuacjach jest on represją karną. Przeanalizujmy zatem, co wynika z przepisów i orzecznictwa oraz, co można w tym temacie zmienić.

Konwencje międzynarodowe

Zgodnie z art. 5 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:

a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd;

b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;

c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia popełnienia takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;

d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem;

e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi;

f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.

Natomiast stosownie do ust. 2- 5 powyższego artykułu każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.

Z art. 9 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wynika, że nikt nie może być poddany arbitralnemu zatrzymaniu i aresztowaniu lub wygnaniu z kraju.

 

Konstytucja RP

Stosownie do art. 41 ust. 1 – 3 Konstytucji RP każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie. Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności. Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.

 

Kodeks postępowania karnego

Natomiast z art.  249 § 1 Kodeksu postępowania karnego (dalej k.p.k.) wynika, że środki zapobiegawcze można stosować:

1/ w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania,

2/ a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa.

Ponadto, można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.

Z art. 258 § 1 k.p.k. wynika, że tymczasowe aresztowanie i pozostałe środki zapobiegawcze można stosować, jeżeli zachodzi:

1) uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu;

2) uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne.

Ponadto z § 2 – 3 wynika, że jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą. Środek zapobiegawczy można wyjątkowo zastosować także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

Decydując o zastosowaniu określonego środka zapobiegawczego, uwzględnia się rodzaj i charakter obaw wskazanych w § 1-3, przyjętych za podstawę stosowania danego środka oraz nasilenie ich zagrożenia dla prawidłowego przebiegu postępowania w określonym jego stadium (art. 258 § 4 k.p.k.).

W art. 251 § 1 k.p.k. podkreślono, że w postanowieniu o zastosowaniu środka zapobiegawczego należy wymienić osobę, zarzucany jej czyn, jego kwalifikację prawną oraz podstawę prawną zastosowania tego środka, a zgodnie z § 3 uzasadnienie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego powinno zawierać przedstawienie dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego przestępstwa, wykazanie okoliczności wskazujących na istnienie zagrożeń dla prawidłowego toku postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa w razie niezastosowania środka zapobiegawczego oraz określonej podstawy jego zastosowania i potrzeby zastosowania danego środka. W wypadku tymczasowego aresztowania należy ponadto wyjaśnić, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego.

Natomiast z § 2 wynika, że w postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania należy określić czas jego trwania, a ponadto oznaczyć termin, do którego aresztowanie ma trwać. Obowiązek każdorazowego oznaczenia terminu stosowania tymczasowego aresztowania trwa do uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie. W przedmiocie tymczasowego aresztowania po wydaniu orzeczenia kończącego postępowanie orzeka sąd, który wydał to orzeczenie, a w razie przekazania sprawy do drugiej instancji – sąd odwoławczy.

W art. 259 § 1 k.p.k. wskazano negatywne przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania. Jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności:

1) spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo;

2) pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.

Ponadto tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia (§2). Tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku (§ 3 ). Ograniczenia te nie mają jednak zastosowania, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości. Ograniczenie przewidziane w § 2 nie ma również zastosowania, gdy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo orzeczenia środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym (§ 4).

Pamiętać należy, że tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy, a więc np. dozór policji, poręczenia majątkowe (art. 257§ 1 k.p.k.)

 

Analiza polskich regulacji

Wskazać należy, że stosowanie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania w Polsce od lat budzi zastrzeżenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz licznych organizacji działających na rzecz ochrony praw człowieka. Zastrzeżenia budzą nie tyle same przepisy, co praktyka ich stosowania.

Chyba każdy adwokat spotkał się z taką sytuacją, kiedy zastosowanie najsurowszego środka zapobiegawczego w danej sprawie, budziło jego całkowite niezrozumienie.

W wyroku z dnia 18 czerwca 2008 roku w sprawie Ladent przeciwko Polsce (skarga nr 11036) Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał, że:

zgodność z prawem krajowym nie jest, jednakże, wystarczająca: art. 5 ust. 1 wymaga ponadto, aby jakiekolwiek pozbawienie wolności stosowane było z uwzględnieniem celu ochrony jednostki przed arbitralnością (zob. m.in. Winterwerp, op. cit., § 37; Amuur, op. cit., § 50; oraz Witold Litwa p. Polsce, nr 26629/95, § 78, ETPCz 2000-III). Podstawową zasadą jest, że żadne tymczasowe aresztowanie, które jest arbitralne, nie może być zgodne z art. 5 ust. 1 oraz że pojęcie „arbitralności” w art. 5 ust. 1 wykracza poza brak zgodności z prawem krajowym, zatem pozbawienie wolności może być zgodne z prawem na gruncie ustawodawstwa krajowego, a jednocześnie arbitralne i przez to sprzeczne z Konwencją (zob. Saadi p. Zjednoczonemu Królestwu [WI], nr 13229/03, § 67, ETPCz 2008-… ) (…)

rozumienie terminu arbitralność w kontekście art. 5 waha się w zależności od rodzaju pozbawienia wolności, jakiego dotyczy. W kontekście litery b, d oraz e termin „arbitralność” również wymaga ustalenia, czy pozbawienie wolności było konieczne do osiągnięcia danego celu.Pozbawienie wolności jednostki jest tak dotkliwym środkiem, że jego stosowanie usprawiedliwione jest jedynie jako ostateczność, gdy rozważono zastosowanie innych, mniej dotkliwych środków i uznano, że są one niewystarczające, a wzgląd na ochronę interesu prywatnego lub społecznego wymaga pozbawienia wolności danej osoby (zob. Witold Litwa, op. cit., § 78; Hilda Hafsteinsdóttir p. Islandii, nr 40905/98, § 51, 8 czerwca 2004 r. oraz Enhorn p. Szwecji, nr 56529/00, § 44, ETPCz 2005-I).

Dla Trybunału pozbawienie wolności zgodne z art. m 5 ust. 1 lit. c musi również spełniać wymóg proporcjonalności. Należy wskazać, że w sprawie Ambruszkiewicz p. Polsce (nr 38797/03, § 29-32, z 4 maja 2006 r.) Trybunał zastosował test proporcjonalności do aresztowania z art. 5 ust. 1 lit. c Konwencji, gdy rozważał, czy tymczasowe aresztowanie skarżącego było rzeczywiście niezbędne do zapewnienia jego stawiennictwa podczas procesu i czy inne, mniej restrykcyjne środki byłyby wystarczające dla realizacji tego celu. Podobny test jest stosowany przez Trybunał w kontekście artykułu 5 ust. 1 w odniesieniu do tymczasowego aresztowania podczas badania, czy uzasadnienie organów krajowych odnośnie utrzymywania tego środka było odpowiednie i wystarczające (zob. Kudła p. Polsce [WI], nr 30210/96, § 110-111, ETPCz 2000-XI oraz McKay p. Zjednoczonemu Królestwu [WI], nr 543/03, § 41-45, ETPCz 2006-…).

Niestety większość postanowień dotyczących zastosowania środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania nie pozwala na ocenę, czy decyzja Sądu nie miała charakteru arbitralnego i czy spełnia wymóg proporcjonalności. Uzasadnienia są często lakoniczne i bardzo ogólne. Sądy powołują się na przepisy oraz orzecznictwo i rzadko dokonują odniesienia do materiału dowodowego oraz stanu faktycznego danej sprawy. Zdarzają się takie postanowienia, w których odniesienia do sprawy, w której to postanowienie jest wydane, to zaledwie 2-3 zdania.

Sądy w takich postanowieniach nie dokonują również analizy kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego podejrzanemu, mimo iż powołują się na to, że podejrzanemu grozi surowa kara. Sam fakt, iż za jakiś czyn zabroniony może być wymierzona surowa kara, nie oznacza, iż w danej sprawie istnieje wysokie prawdopodobieństwo orzeczenia kary w granicach górnego zagrożenia ustawowego. Ponadto, sądy nie analizują, czy na podstawie dotychczas zgromadzonego materiału dowodowego rzeczywiście można stwierdzić, że zachowanie podejrzanego wypełnia znamiona zarzucanego mu czynu.

 

Postulaty de lege ferenda

Mając na uwadze powyżej zacytowane wytyczne ETPCz, wskazać należy, że sądy w Polsce powinny dokonywać bardziej szczegółowej analizy zastosowania tymczasowego aresztowania w kontekście konkretnej sprawy.

Wskazana zatem byłaby nowelizacja art. 251 § 3 k.p.k., tak aby wynikało z niego, że  uzasadnienie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego powinno zawierać nie tylko samo przedstawienie dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego przestępstwa (co najczęściej sprowadza się do ich wyliczenia), ale również ich wstępną ocenę. Ponadto, należałoby zobowiązać sąd do analizy kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego podejrzanemu.

Istotne jest również to, aby uzasadnienie nie ograniczało się do stwierdzenia, że istnieje zagrożenie dla prawidłowego toku postępowania, a więc przeważnie obawa matactwa, ale sąd powinien być zobligowany do wskazania, na czym ta obawa matactwa może polegać. Ponadto wyjaśnienie, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego, nie powinno się ograniczać tylko do tego jednego zdania, ale sąd powinien rzeczywiście wskazać, dlaczego jego zdaniem dozór policji czy poręczenie majątkowe nie będą wystarczające, zwłaszcza w sytuacji gdy zostali już w sprawie przesłuchani wszyscy istotni świadkowie.

W przypadku gdy postanowienie dotyczy przedłużenia stosowania środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania, sąd powinien również dokonywać analizy dotychczas dokonanych czynności przez organy ścigania oraz wymienić, jakie czynności należy jeszcze przeprowadzić i dlaczego nie wykonano ich do dnia wydania postanowienia oraz czy takie opóźnienie w działaniach organów ścigania jest uzasadnione.

Tak skonstruowane uzasadnienie postanowienia pozwoli podejrzanemu lepiej zrozumieć motywy, jakimi kierował się sąd oraz utwierdzi go w przekonaniu, że sąd rzeczywiście przeanalizował materiał dowodowy sprawy, a nie jedynie ograniczył się do uwzględnienia wniosku prokuratora. Ułatwi to również analizę podstaw do zaskarżenia takiego postanowienia oraz przygotowanie zażalenia, a w konsekwencji umożliwi również prawidłową kontrolę instancyjną.

Podsumowując, postanowienie o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania nie powinno stwarzać jedynie pozoru zgodności z wymogami art. 251 k.p.k., ale w uzasadnieniu tego postanowienia powinna być dokonywana rzeczywista (a nie tylko formalna) analiza materiału dowodowego, przyjętej kwalifikacji prawnej czynu, istniejącej obawy matactwa i braku możliwości zastosowania innego środka zapobiegawczego.

Z punktu widzenia obrońcy, ważne jest również przyspieszenie rozpoznania zażalenia na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowaniu lub na jego przedłużenie. Z ankiety przeprowadzonej na grupie Stowarzyszenia Adwokackiego „Defensor Iuris” na portalu społecznościowym Facebook wynika, że takie zażalenia rzadko są rozpoznawane w terminie 7 dni od dnia przekazania akt do sądu wyższej instancji. Termin ten przeważnie przekracza 14 dni i zbliża się do miesiąca, co często czyni nasze zażalenia pozbawionymi sensu.

Postanowienie o zastosowaniu/przedłużeniu środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania powinno być doręczane z urzędu podejrzanemu (oskarżonemu) i jego obrońcy, bez względu na to, czy byli obecni przy jego ogłoszeniu czy też nie. Ewentualnie w celu przyspieszenia postępowania, doręczenie osobom obecnym, może nastąpić na posiedzeniu. Wskazane również byłoby doręczanie wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania wraz z kopią kart z akt sprawy, które mają znaczenie z punktu widzenia obrony podejrzanego.

 

Dla zainteresowanych:

• https://courtwatch.pl/wp-content/uploads/2019/12/tymczasowe_aresztowania_FCWP.pdf
• https://www.rpo.gov.pl/pl/content/panel/prezentacja-bada%C5%84-o-stosowaniu-tymczasowych-aresztowa%C5%84-w-polsce
• https://www.hfhr.pl/wp-content/uploads/2016/07/HFPC_raport_tymczasowe-aresztowanie_2016.pdf
• https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_Art_5_POL.pdf
• https://www.defensoriuris.pl/blog-strefa/tematy/prawo-do-obrony-w-standardach-miedzynarodowych-a-polskie-regulacje/
• https://www.defensoriuris.pl/aktualnosci/srodki-zapobiegawcze-w-dobie-epidemii

 

---

ADWOKAT KAMILLA KASPRZAK

🦜 w Stowarzyszeniu Adwokackim „Defensor Iuris” #DI od stycznia 2020 r.,

🦜 Kierownik Zespołu Opiniodawczego #DI,

🔸 absolwentka Uniwersytetu Gdańskiego (Wydział Prawa i Administracji, prawo oraz studia podyplomowe, podatki i prawo podatkowe), ukończyła również Europejskie Studia Specjalne na Wydziale Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej, od 2011 r. prowadzi kancelarię adwokacką, początkowo – po ukończeniu aplikacji adwokackiej w ramach Pomorskiej Izby Adwokackiej (Pomorska Izba Adwokacka) – z siedzibą w Gdańsku (Gdańsk), a od 2012 r. w Lęborku (Lębork). Obecnie jest członkiem Koszalińskiej Izby Adwokackiej (Okręgowa Rada Adwokacka w Koszalinie), a także stałym mediatorem wpisanym na listę Prezesa Sądu Okręgowego w Słupsku (Sąd Okręgowy w Słupsku) i Prezesa Sądu Okręgowego w Gdańsku (Sąd Okręgowy w Gdańsku),

🔸 w swojej praktyce zawodowej zajmuje się w szczególności sprawami administracyjnymi oraz cywilnymi, w tym sprawami związanymi z szeroko pojętym obrotem gospodarczym, często również występuje w roli obrońcy w sprawach karnoskarbowych, jest również aktywna w zakresie przeciwdziałania wszelkim formom przemocy, w tym przemocy wobec kobiet,

🔸 jako mediator stale poszerza swoje kwalifikacje, uczestnicząc w wyspecjalizowanych szkoleniach (np. z zakresu mediacji gospodarczych dla mediatorów zorganizowanych przez Pomorskie Centrum Arbitrażu i Mediacji przy Regionalnej Izbie Gospodarczej Pomorza, ukończyła również Roczne Studium Mediacji prowadzonych metodą Porozumienia bez Przemocy opracowaną przez Marshalla Rosenberga) i dyskusji w tej tematyce („Mediacje – dobre rozwiązanie dla biznesu i sądownictwa” na Uniwersytecie Gdańskim),

🔸 więcej: www.adwokatkasprzak.pl,

🦜 zobacz jej przykładową aktywność w #DI: adwokat Kamilla Kasprzak